सुखाचा सागर : डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: केवळ कुंभ मेळा नव्हे तर; एकंदरीतच धर्माचे बाह्य अवडंबर अधिक लोकप्रिय दिसते. किंबहुना एकूणच जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांत प्रदर्शनाला अधिक महत्व आलेले दिसते. त्या मानाने नामस्मरण तेवढे लोकप्रिय दिसत नाही. बाह्य बाबी आपले मन पटकन आकर्षून घेतात; खरे ना?

शिक्षक: होय. अगदी खरे आहे. आपण जेव्हां स्वत:च्या; मूळ किंवा खऱ्या स्थितीपासून, अवस्थेपासून, स्थानापासून म्हणजेच स्वरूपापासून; नामविस्मरणाच्या ओढीने खेचले जाऊन; जडत्वामध्ये जखडलेले असतो, तेव्हां आपण; पाशवी वासना, क्षुद्र भावना, संकुचित विचार आणि तदनुषंगिक संकल्पात आणि कार्यात गुरफटून राहतो. जो अंतरात्मा किंवा आपली मूळ स्थिती आपल्या अंतर्यामी आणि आपल्या बाहेर; सर्वत्र पसरलेला सुखाचा सागर आहे, त्याच्यापासून तुटल्यामुळे आपण वारंवार सुख आणि दु:ख यांच्या हेलकाव्यात सापडतो. ह्या आत्मभ्रष्ट अवस्थेत; यशाचा भपका असो की अपयशाचा अंधार; आपण कायम दुबळे आणि अतृप्त राहतो!

विद्यार्थी: हे अगदी मनापासून पटते. केवळ कुंभ मेळा किंवा यात्राच नव्हे; तर; जीवनातील सर्वच दिखाऊ आचार विचारात आपण नेहमीच रुतलेले असतो!

शिक्षक: पण; नामस्मरणामुळे; काही प्रसंगांतून आणि अनुभवांतून समजू लागते की; नाम हाच ईश्वर, गुरु, ब्रह्म इत्यादी असून; नाम हाच सर्वज्ञ, सर्वव्यापी, सर्व शक्तिमान आणि सर्व सत्ताधीश परमात्मा आहे; आणि आपण करीत असलेल्या नामस्मरणासकट आपले सर्वस्व; ह्या नामात उगम पावते, नामावर जगते, नामाने नियंत्रित होते, नामाच्या योगाने बहरते, आणि नामातच लय पावते! पुढे; हे देखील लक्षात येते की; वास्तविक पाहता; नाम आणि माझा अंतरात्मा किंवा खरा “मी” एकच आहोत; फरक एवढाच; की जोपर्यंत मी नामविस्मरणा च्या स्थितीत होतो, तोपर्यंत माझा खरा “मी”; मला दुर्गम आणि दुर्लभ होता, किंवा अगम्य आणि अलभ्य होता!
पुढे आपल्या अथांग आणि अमर्याद अंतरात्म्याशी म्हणजे “नामाशी” जोडले गेल्यामुळे; संकुचित दृष्ट्या; आपण श्रीमंत असो वा गरीब, मोठे असू की लहान, गोरे असू की काळे, नेते असू की अनुयायी, निरोगी असू की रोगी आणि यशस्वी होवो की अयशस्वी; आपण क्षुल्लक लाभ-हानि च्या भ्रमामध्ये भरकटत नाही! ह्यालाच मूल्यव्यवस्था परिवर्तन असे म्हणतात आणि हाच वैयक्तिक आणि सामाजिक स्वास्थ्याचा गाभा आहे!

हेच एक मोठ्ठे आश्चर्य: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: मला वेगवेगळ्या कारणांसाठी कुंभ मेळ्याविषयी कुतुहूल वाटते! सर्वात महत्वाचे म्हणजे इतक्या प्राचीन काळी ह्या चार ठिकाणच्या सिंहस्थाच्या ग्रहस्थितीचा वेध घेणे, गणित मांडणे, त्या ग्रहस्थितीचे विवक्षित महत्व समजणे; हेच एक मोठ्ठे आश्चर्य आहे!
त्याचप्रमाणे, कोट्यावधी लोकांना ह्या विशिष्ट पर्वणीचे एवढे महत्व वाटणे आणि त्यांनी सर्व नफा-नुकसान बाजूला ठेवून ह्या पर्वणीच्या निमित्ताने स्नानासाठी येणे; आणि पिढ्यान-पिढ्या येत राहणे हे दुसरे मोठ्ठे आश्चर्य आहे! सर्वच बाबी राजकीय किंवा आर्थिक निकषांवर अभ्यासणे, पारखणे आणि निकालात काढणे हे चुकीचे आहे, सदोष आहे, अयोग्य आहे. एवढा मोठ्ठा मेळा आणि एवढ्या सातत्याने शतकानुशतके चालू राहतो, यात केवळ आर्थिक किंवा राजकीय स्वार्थ दिसणे, किंवा पारंपारिक अंधश्रद्धा असल्याचे आढळणे, हे मला हृदयशून्य आंधळेपणाचे वाटते! पण त्याचबरोबर त्याबद्दल साधक बाधक विचारच न करणे हे मला अगदीच निर्बुद्ध आडमुठेपणाचे आणि हेकटपणाचे वाटते!

शिक्षक: खरे आहे. संपूर्ण व्यक्ती आणि समाजाच्या हिताचे काहीतरी असल्याशिवाय कोणतीही परंपरा चालू राहू शकत नाही; हे जसे खरे, तसेच प्रत्येक परंपरेमध्ये देशकालमानानुसार काही दोष उत्पन्न होऊ शकतात; हे देखील खरे आहे! त्यामुळे निखळ जिज्ञासेतून आणि तेवढ्याच प्रामाणिकपणे अभ्यास करणे; आणि तो देखील शुद्ध अंत:करणाने, निस्पृह भावनेने आणि पूर्वग्रहविरहित बुद्धीने करणे; हे महत्वाचे आहे! नामस्मरणरुपी अमृताने जेव्हां चित्तशुद्धी होते, तेव्हां हे शक्य होते!

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्याची परंपरा जेव्हां केव्हां सुरु झाली तेव्हांची आणि आत्ताची परिस्थिती ह्यांमध्ये फरक आहे. आजच्या औद्योगिकीकरणाच्या, लोकसंख्येच्या वाढीच्या, प्रदूषणाच्या, जंगल तोडीच्या, निसर्गाच्या लहरीपणाच्या आणि विशेषत: संकुचित आणि तात्कालिक स्वार्थाच्या बाजारबुणग्या मूल्ल्यांच्या पार्श्वभूमीवर; कुंभ मेळ्याचे पुनरावलोकन आणि पुनर्मुल्यांकन व्हायला नको का? तसे काही प्रमाणात जरी आपल्याला करता आले तरी ते सर्वांच्या हिताचे ठरेल!

शिक्षक: मला असे वाटते की सर्व प्रथम; ह्या पर्व काळामध्ये कुंभ मेळ्याच्या जागी कोणते कल्याणकारी बदल होतात ह्याचा सखोल, सातत्यपूर्ण, चिकाटीने आणि दीर्घकाळ अभ्यास होणे अत्यावश्यक आहे. असे झाले, आणि अशा बदलांचा छडा लागला, तर पुढे हा देखील विचार करता येईल; की असे बदल अन्य मार्गाने घडवून आणून; कुंभ स्नान करू न शकणाऱ्या इतर सर्वांनाही त्यांचा फायदा मिळवून देता येतील का? अन्यथा हे तरी कळेल; की कुंभ मेळ्याच्या ठिकाणी असे काही महत्वपूर्ण बदल घडतच नाहीत!

ह्या म्हणण्याला काय अर्थ आहे? डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: खरोखर आपण अमर होऊ शकतो का? की हा एक भ्रम आहे? जर आपण मुळात मर्त्य असू तर अमर कसे होणार? आपल्या अस्तित्वाचा कोणता मर्त्य पैलू अमर होतो? आजपर्यंत अशा तऱ्हेने कोण अमर झाला आहे? उलटपक्षी; मुळात जर आपण “अमर” असू, तर मी “अमर होतो” ह्या म्हणण्याला काय अर्थ आहे?

शिक्षक: वास्तविक पाहता; आपण पूर्णपणे मर्त्यही असत नाही आणि पूर्णपणे अमर देखील असत नाही! आपल्या अस्तित्वाचा काही भाग मर्त्य असतो आणि काही भाग अमर असतो. पण; नामविस्मरणामुळे आपण मर्त्य भागाशी (जडत्वाशी) तद्रुप होऊन राहिल्यामुळे; अमरत्वाच्या (चैतन्याच्या) अनुभवाला मुकलेले असतो! परिणामी; आपण मर्त्य आणि संकुचित बनून संकुचित ध्येय, संकुचित विचार, संकुचित स्वार्थ यांच्या योगे; मर्त्य आणि संकुचित अवस्थेतच (अमरत्वाच्या अनुभवाविना) मरून जातो! नामस्मरणाने आपण आपल्यातील चैतन्याशी जोडले जातो. जडत्व कमी होत गेले की देहबुद्धी कमी होते म्हणजेच संकुचितपणा, क्षुद्रपणा, हीनपणा म्हणजेच पाप कमी होते!
अशा तऱ्हेने होणाऱ्या पापाच्या मुक्तीचेच दुसरे नाव म्हणजे सम्यक उत्क्रांती. अशा उत्क्रांतीमधूनच आपले व्यक्तिमत्व खऱ्या अर्थाने प्रगल्भ होते. आपले दृष्टिकोन, विचार, भावना, वासना आणि वागणूक कल्याणकारी होतात! म्हणूनच नामस्मरण करीत राहिल्यानेच आणि ते करता करता; आपण नावापुरते आस्तिक किंवा नास्तिक राहत नाही, संकुचित राहत नाही, तर विशाल होतो. आपण; सर्वांचे, संपूर्ण कल्याण साधण्यामध्ये; स्वत:ला झोकून दिलेले प्रकाशयात्री होतो, कल्याणयात्री होतो!

या प्रगल्भतेतूनच आपल्या स्पष्टपणे लक्षात येते; की नामविस्मरणामुळेच आपण संकुचित, उथळ आणि हीन बनलो होतो व नामविस्मरणामुळेच आपल्या जीवनात सर्वत्र आसुरी शक्तींचे थैमान सुरु होते! नामविस्मरण म्हणजे स्वत:ला विसरणे, म्हणजे स्वत:पासून तुटणे म्हणजे एक प्रकारचा आत्मद्रोह आहे. किंबहुना ते एक प्रकारचे मरणच आहे. म्हणूनच नामविस्मरण हा आत्मघात आहे. खरे पाहिले तर नामविस्मरण ही आत्महत्या आहेच; पण त्याहीपेक्षा जास्त म्हणजे नामविस्मरणामुळे स्वत:बरोबरच इतरांचे देखील चैतन्य संपून जाण्यास आणि त्यांचे अध:पतन होत होत; सर्वनाश होण्यास आपण कारणीभूत होतो. ह्या अर्थाने आपल्याला असेही म्हणता येईल की नामविस्मरण ही सर्वात मोठी पण सर्वात नजरेआड झालेली किंवा दुर्लक्षित राहिलेली अशी सर्वंकष हिंसा आहे!

कुंभमेळ्याच्या निमित्ताने : डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, नामस्मरण हा सर्वांच्या कल्याणाचा पर्यायी मार्ग आहे असे गृहीत धरले तरी, कुंभमेळ्याच्या निमित्ताने त्या त्या ठिकाणी वेगवेगळी साधने, योगाचे प्रकार, यज्ञ, होम, हवन, पूजा-अर्चा, अनुष्ठाने, व्रत-वैकल्ये ह्यांची माहिती सामान्य लोकांनाही होते हे देखील खरे आहे ना?

शिक्षक: होय! कुंभ मेळ्याच्या निमित्ताने अंतीम सत्याचा किंवा अमरत्वाचा अनुभव घेण्यासाठी वेगवेगळे साधन मार्ग अवलंबणारे साधू, साधक, बैरागी, योगी, महंत एकत्र जमतात हे अगदी खरे आहे. त्यांच्याकडून बरेच काही शिकायला मिळते हे देखील खरे आहे. पण हे सगळे शिकत असताना आपली सदसद्विवेकबुद्धी जागी असणे अत्यावश्यक असते. त्याचप्रमाणे तरतमभाव ठिकाणावर असणे महत्वाचे असते. त्याच बरोबर कुंभ मेळ्यामध्ये देखील काय श्रेयस्कर आहे आणि काय हानिकारक आहे हे नीट समजले पाहिजे. खरे ना?

विद्यार्थी: होय. खरे आहे.

शिक्षक: आपली बुद्धी नि:पक्षपाती आणि निस्वार्थी होण्यासाठी नामस्मरण अत्यंत महत्वाची भूमिका बजावते. नामस्मरणाने आपला संकुचितपणा, क्षुद्र स्वार्थ, पूर्वग्रह, अभिनिवेश, द्वेष, अहंकार इत्यादी दुर्गुण हळूहळू पण निश्चित गळून पडतात. अशा तऱ्हेने बुद्धी आणि दृष्टी स्वच्छ झाल्यामुळे सत्य जाणून घेणे आणि अनुभवणे शक्य होते! त्यामुळे कुंभ मेळाच नव्हे तर जीवनातली प्रत्येक गोष्ट यथार्थपणे समजण्याची आणि कुवत नामस्मरणाने येते. त्याद्वारेच अखेर सत्य समजणे आणि अनुभवणे शक्य होते! फार काय सांगू? आपण सतत नामस्मरण केल्याने अशी विधायक उर्जा तयार होते की तिच्यामुळे कुंभ मेळ्यामधील असंख्य लोकांना देखील उन्नत होण्यासाठी जोर मिळू शकतो!

विद्यार्थी: नामस्मरण केल्यामुळे अंतीमत: अमरत्वाचा अनुभव येत असला तरी नामस्मरण करता करता; संपूर्ण समाजाचे कल्याण होते असे आपण जे म्हणता ते मला अधिक स्पष्ट करून सांगा.

शिक्षक: नामस्मरणाने समाजाचे कल्याण कसे होते ह्याला जीवशास्त्रातील एक उदाहरण घेतले तर समजायला सोपे जाईल.
ज्याप्रमाणे आपल्या शरीरातील प्रत्येक पेशीच्या उत्तम आरोग्यातून आपले म्हणजे संपूर्ण व्यक्तीचे आरोग्य सिद्ध होते, त्याचप्रमाणे नामस्मरणाने आपल्या वैयक्तिक जीवनात जे सच्चिदानंद वैभव प्रगट होते ते वैभव संपूर्ण समाजात देखील आविष्कृत होते. उलटपक्षी; ज्याप्रमाणे आपल्या संपूर्ण वैयक्तिक आरोग्याने आपल्या शरीरातील पेशी आरोग्यसंपन्न होतात, त्याचप्रमाणे समाजात जे सच्चिदानंद वैभव आविष्कृत होते, ते प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात देखील अवतरते!

त्या कोट्यावधींचे काय?: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: एकीकडे कुंभमेळ्यात जावे असे वाटते पण प्रत्यक्षात जाऊन पाहिले तर मन खिन्न होते असा अनेकांचा अनुभव आहे! श्रद्धा कमी असल्यामुळे असे होते का? पण मग अशा अश्रद्ध लोकांचे काय? शिवाय, कुंभ मेळ्यामध्ये जरी कोट्यावधी लोक जात असले तरी त्याच्या शेकडोपट लोक तिथे जाऊ शकत नाहीत. त्या कोट्यावधींचे काय? त्यांना चैतन्याचा लाभ शक्य नाही?
शिक्षक: आजपर्यंत जे महायोगी, महात्मे, ऋषी, संत; होऊन गेले ते सर्व कुंभ मेळ्यामध्ये जात होते असे नाही. त्याचप्रमाणे कुंभ मेळ्यामध्ये सहभागी झालेल्या सर्वांना अमृतत्वाची प्राप्ती झाली असेही नाही. शिवाय; कुंभ मेळ्याच्या मुळाशी अमृतत्वाची प्राप्ती हा हेतू असला तरी कालांतराने त्याच्या आयोजनामध्ये राजकीय, सामाजिक, आर्थिक असे अनेक पैलू नसतीलच असे नाही!
विद्यार्थी: म्हणजे, कुंभ मेळ्याकडे जसे कुत्सितपणे आणि तिरस्काराने पाहणे योग्य होणार नाही, तसेच त्याच्याकडे; मानव जातीचा एकमेव तारणहार म्हणून पाहणे देखील योग्य ठरणार नाही. खरे ना?
शिक्षक: होय! कारण, वर पाहिलेल्या कुंभमेळ्याच्या ऐतिहासिक पार्श्वभूमीतील कथेतल्या अमृतमंथनाशिवाय निरंतर चालणारे असे; आणखी एक विलक्षण अमृतमंथन गेली हजारो वर्षे चालू आहे! हे अद्वितीय अमृतमंथन म्हणजे नामस्मरण होय!
ह्यालाच जिक्र, जाप, जप, सुमिरन, सिमरन अशी अनेक नावे आहेत. नामस्मरणाचा गर्भितार्थ स्वत:च्या अंतरात्म्याचे विशिष्ट नावाने स्मरण करणे आणि ते करता करता; त्या नावाशी (नामाशी), म्हणजेच स्वत:च्या अंतरात्म्याशी म्हणजेच ईश्वराशी जोडले जाणे आणि त्यात विलीन होऊन अमर होऊन जाणे!
विद्यार्थी: ह्या अमृतमंथनाचे वैशिष्ट्य काय?
शिक्षक: ह्या अमृतमंथनाचे वैशिष्ट्य असे की त्यातून निघालेल्या अमृताचे सिंचन; कोण्या एका विशिष्ट जागेपुरते आणि विशिष्ट दिवसापुरते मर्यादित नाही. ह्या अमृतमंथनातून होणारे अमृतसिंचन जगभर सतत चालू आहे, प्रत्येक हृदयात (कळत असो वा नकळत) चालू आहे आणि जगाच्या कोनाकोपऱ्यात चालू आहे! ह्या सिंचनाला सोवळे, ओवळे, जात, धर्म, पंथ, उच्च, नीच, श्रीमंत, गरीब, मुहूर्त इत्यादी कशाकशाचीच अट नाही! कुठेही जाण्यायेण्याची, खर्च करण्याची, विशिष्ट आचार-विचारांची, परंपरा-रुढींची; कसलीच अट नाही. नामस्मरणरुपी अमृतमंथनाचा कल्याणकारी परिणाम आपल्या आणि समाजाच्या सर्व अंगांवर आणि सर्व पैलूंवर होतो. ह्या अमृत प्राप्तीने; जड, मर्त्य आणि त्यामुळे बद्ध असे (पापी) जीवन संपुष्टात येते आणि अमृतत्वाचा अनुभव येतो.